بسم الله الرحمن الرحیم
به مناسبت سال جدید تعلیمیِ ۱۴۰۱ هجری شمسی
نخست سلام و احترام خویش را از صمیم قلب، از عالم دور از وطن و از دیار مهاجرت به همهء شما برادران و خواهران تقدیم میکنم .
ثانیاً ، سال نو و بهار نو و سال جدید تعلیمی ۱۴۰۱ هجری شمسی را به همه هموطنانم و بخصوص مسؤلین نمایندگی بنیاد هزاره و مسؤلین مؤسسهء فرهنگی ندای بیداری در کابل، مسؤلین و معلمین محترم مکتب تبسم و شاگرادان عزیز و ارجمند تبریک و تهنیت میگویم .
زیاد علاقمند بودم که در این محفل با شکوه صحبت کنم؛ اما متأسفانه نسبت مشکلات، که در فوق ذکر کردم نتوانستم که داخل پروگرام شوم .
مقالهء که به این مناسبت، تحت « عنوان تعلیم و تربیت سالم » آماده کرده بودم ، از طریق فیسبوک به نشر رساندم .
تعلیم و تربیت سالم
«هو الذي بعث في الأميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزکيهم و يعلمهم الکتاب و الحکمة» ( سوره جمعه، آیه ۲ )
( اوست كه در ميان اميين، رسولى از خود آنان برانگيخت كه آياتش را برآنان تلاوت مى كند و آنان را تزكيه مى نمايد و كتاب و حكمت مى آموزد . )
تعلیم و تربیت از دید یک معلم و آموزگار آگاه، مسؤل و متعهد که سالها در کنار نونهالان این باغ هستی، دانسته های خود را همچو گنجی به نسل بعد منتقل مینماید، بسیار مهم است .
در این مقاله بسیار بصورت مختصر، انواع تعلیم و تربیت و موانع تعلیم و تربیت صحیح و راه هایی برای مقابله با موانع تعلیم و تربیت و هدف نهایی تعلیم و تربیت را بیان کرده ام .
زندگی انسان از نظر دانشمندان امری است كه از آغاز تولد و در حال سپرى كردن از راه هموار و ناهموار و خم و پیچ که عبور از آن، آگاهی و بصيرت میخواهد، زیرا انتخاب مسیر سالم و رعایت ضوابط در کیفیتِ گذار و عبور، بدون داشتن راهنما و روش سالم، خطرات انحراف و سردرگمی برای انسان به وجود میآورد .
بايد از ابتدا در تربيت سالم اطفال، نوجوانان و جوانان كه از پيدايش نطفه و بعد تولد كودك شروع ميشود، توجه کرد .
كودك از همان اول مقلد است و هر روز آنچه در محيط خانواده و محيط مكتب و جامعه ميگذرد تقليد ميكند .
تعليم و تربيت سالم اول از محيط خانواده آغاز ميشود و همه گفتار و رفتار و حركات والدين و اعضاى خانواده تأثير مستقيم در حيات كودک دارد .
بايد فضاى خانواده يك فضاى سالم ( فضاى آرام، محبت آميز و دور از خشونت، دروغ، غیبت، تبعیض و تعصب ) باشد . هرگاه در خانواده روش سخن گفتن، رفتار و حركات، ناسالم باشد بصورت مستقيم بر تربيت كودك تأثير ناگوار ميكند .
وظيفۀ مهم فرزند پرورى، يعنى تعليم و تربيت‌ سالم فرزندان به عهدۀ والدين نهاده شده است و تعليم و تربيت امری دايمی و پوياست و تعطيل بردار نيست! مادر شدن و پدر شدن يک مسئوليت‌ است و هر دو مسئول هستند که کودک ديروز، نوجوان امروز و جوان فردا را برای ورود به دنيای واقعی آماده کنند و به فرزندان خود درس زندگی ياد بدهند . در اين رابطه حافظ شيرازی چه خوب گفته است ‌:
ار آن كه‌ در لطافتِ‌ طبعش‌ خلاف‌ نيست
در باغ‌ لاله‌ رويد و در شوره‌زار خس‌
محيط دوم : محیط مكتب است، كودكان در مكتب از معلم و همصنفان و از همسالان خود تقليد ميكنند، گفتار و كردار معلم بر شاگردان و گفتار و رفتار شاگردان بر يكديگر تأثير مستقيم دارد .
در ميدان تعليم و تربيت سالم،‌ دانشمندان همواره‌ تقليد کورکورانه را نفى‌ ميكند . تقليد بايد آگاهانه و توام با تفكر و تعقل صورت بگيرد .
تعلیم و تربیت سالم چیست ؟
دانشمندان تعریف گوناگون از تعلیم و تربیت سالم نموده اند :
افلاطون (346 ق. م) میگويد: تعليم و تربيت عبارت است از كشف استعدادهای طبيعى و شكوفا ساختن آنها . (۲)
۲ – ارسطو (384- 322 ق. م)میگويد : تعليم و تربيت مجموعه اى از اعمال است كه به وسيله خانواده يا دولت برای ايجاد فضايل اخلاقى و مدنى در افراد صورت مى گيرد .(۳)
۳ – از ديدگاه شهيد مرتضى مطهرى : تعليم عبارت از استقلال و رشد نيروى فكری و زنده كردن استعداد ها و قوه ابتكار متعلم است و تربيت، پرورش دادن و به فعليت درآوردن استعدادهاي درونى كه بالقوه در يك شىء موجود است؛ از اين رو، كاربرد واژه تربيت فقط در مورد جانداران صحيح است؛ زيرا غير جانداران را نمى توان به مفهوم واقعى پرورش داد، آن طور كه يك گياه يا حيوان و يا يك انسان را پرورش مى دهند . از همين جامعلوم مى شود كه تربيت بايد تابع و پيرو فطرت، طبيعت و سرشت شىء باشد . اگر بنا باشد يك شىء شكوفا شود بايد كوشيد تا همان استعدادهايى که در آن هست بروز كند . بنابراين، تربيت در انسان به معناى پرورش دادن استعدادهاى او است و اين استعدادها در انسان عبارتند از : استعداد عقلى (علمى و حقيقت جويى) ، استعداد اخلاقى (وجدان اخلاقى)، بُعد هنرى و ذوقى و استعداد خلاقيت، ابتكار و ابداع . (۷)
تعليم و تربيت، به هر شكل كه تعريف شود و هدف آن هر چه باشد، مستلزم ايجاد ویژگی ها و خصوصياتى است كه به يك انسان صورت مى گيرد، بنابراين موضوع تعليم و تربيت همان انسان است .
تعليم و تربيت سالم، شكوفا شدن استعدادها و به فعليت رسيدن قواى آدمى و تحقق گوهر وجود او است . تعليم و تربيت سالم شرط لازم كمال آدمى است . اگر آدمى زير نظر مربيان مسؤل و متعهد تعلیم تربيت شود فرشته خو مى گردد، وگاه از فرشتگان فراتر مى رود، به « تخلق باخلاق الله » می‌رسد ! وگرنه به قهقرا رفته، به مرتبه ی حيوانات و فروتر از آن تنزل خواهد كرد ! رشد صحيح فردی و اجتماعى و پرورش استعدادهائی آدمى، منوط به تعليم و تربیت سالم است . نظر به اهميت تعليم و تربيت، بزرگان علم اخلاق و تعليم و تربيت، میگویند که ثمرهء تعليم و تربيت صحيح به اصلاح فرد منحصر نمى شود، بلكه جامعه را هم متحول ميکند . با نگرش دقيق به ساختارِ خاص انسان، باید پليدى‌ها و پاكى‌هايش را به او الهام كرد . در نفس آدمى گرايش به خير و شر وجود دارد و به تعبير قرآن كريم، در سوره شمس آیات ۷ الی ۱۰ چنین آمده است :
« وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا » (۷)، ( و قسم به نفس انسان و آن که او را نیکو به حد کمال آفرید . )، « فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا » ( ۸)، ( پس پليدى‌ها و پاكى‌هايش را به او الهام كرد . ) « قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا » (۹)، ( به راستى رستگار شد، آن كس كه نفس خود را تزكيه كرد . ) « وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها » (۱۰) ( و بى شك محروم و نااميد گشت هر كس كه آن را به پليدى آلود . )
اما كمال و سعادت، در پرتو سعی و تلاش و تعلیم و تربيت سالم به دست مى آيد . تعلیم و تربيت يا آموزش و پرورش، با رشد و تكامل، رابطه تنگاتنگى دارد، يعنى رشد و تكامل،باعث ظهور استعدادها مى شود و آموزش و پرورش، آن ها را تحقق مى بخشد و جهت مى دهد .
رابطهء تعليم و تربيت :
چنان كه مى دانيم كلمه ی تعليم به معنى آموزش، وكلمهء تربيت به معنى پرورش است ودر گذشته به جاى «آموزش و پرورش»، «تعليم و تربيت» به كار مى رفت .
تعليم يا آموزش به ياد دادن موضوع ها و مهارت هاى خاص به دانش آموزان و دانشجويان گفته مى شود، مانند آموزش رياضى، فيزيك، شيمى، اقتصاد، تاریخ، جامعه شناسی، زبان فارسی، عربى، انگلیسی و … تربيت يا پرورش، عبارت از آموزش های دينى و اخلاقى و بارآوردن دانش آموزان و دانشجويان به انسانیت انسان بودنشان، در روان شناسى، اعتقاد بر اين است كه هر عملى كه از انسان سر مى زند به كل وجودش مربوط است .
هيچ يك از اعمال و رفتار و حركات انسان را نمى توان يافت كه با كل وجود او ارتباط نداشته باشد . در قرآن كريم نيز هميشه كل وجود انسان، مخاطب قرار گرفته است وخداوند او را به صورت يك كل يا واحد، مسؤول قرار داده است، که براى تعبير ازاين وحدت، كلمات گوناگون از قبيل: بنى آدم، انسان، نفس، قلب و همه وجود انسان، که در ( سورهء اسرأ، آیه ۳۶ ) بسیار واضح بیان شده است :
« وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا » .
( و از آنچه به آن علم نداری پیروی مکن، بیگمان [ انسان هر کارى که ] چشم و گوش و دل [ و سایر اعضای دیگر بدن انجام می‌دهند ] مسؤل اند و مورد بازخواست قرارخواهد گرفت ) .
محيط مكتب، محيطى كاملاً آموزش و پرورش براى اطفال، نوجوانان و جوانان است، معلمین بايد تعليم و تربيت را كنار هم و دوش بدوش در نظر بگيرند، زيرا اگر فقط تعليم را در نظر گرفت و به تربيت توجه نكرد، مانند كبوترى است، داراى يك بال كه نميتواند پرواز كند . در نظام تعليم و تربيت هم اگر در تربيت كودكان، نوجوانان و جوان توجه نشود، كودكان امروز كه نو نهالان يك جامعه و آينده سازان وطن خود هستند، نميتوانند مفيد واقع شوند و انسان هاى آگاه، متعهد و مسؤل بار نمى آيند، بلكه آدم هاى منفعت جو، حريص و فاسد در جامعه گام مییگذارند كه نمونه های زياد داكتر ، انجنير ، استاد دانشگاه، قاضى، رهبر و … داريم که جز منافع شخصی و خانوادگی، مسؤلیت و تعهدی در برابر جامعه را احساس نمیکنند .
خرد پرورى :
يكى از ويژگى های بارز و برجسته ی نظام تربيتى اسلام توحیدی، تأكيد فراوان بر روي عنصر عقل و خرد است . اما متأسفانه تقلید کو کورانه از اسلام سنتیِ متحجر، سالها است که این ویژگی را از بین برده است !
از نظر اسلام، تعلم و تربیت بدون تفكر و تعقل، كافى نيست، بلکه در تمام امور زندگی انسان، تفکر و تعقل لازم و ضرور است .
در اسلام تعليم و تربيت، عبادت است و هم تفكر ، بلكه تفكر بالاترين و برترين عبادت به شمار آمده است «افضل العبادة التفکر» يا «لا عبادة کالتفکر» (۱۷) يا «كان اکثر عبادة ابی ذر التفکر» (۱۸) با تفكر، انسان بصورت سالم رشد مى كند و بالندگی مى يابد .
در قرآن كريم در بيش از ۱۸ آيه درباره تفكر، و در ۴۹ آيه در مورد تعقل، و در ۱۶ آيه در مورد اولوا الباب ( خردمندان ) سخن گفته شده است .
يكى از تعابير بسیار مهم تربيتى قرآن، «تزكيه» است . معناى لفظى تزكيه، پاكيزه گردانيدن و رشد دادن انسان است و مشتمل بر تربيت سالم است . قرآن كريم در مورد نقش خاتم پيامبران حضرت محمد ص سه تعبير آورده است : « تلاوت، تزكيه و تعليم » : «هو الذي بعث في الأميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزکيهم و يعلمهم الکتاب و الحکمة» ( سوره جمعه، آیه ۲ )
يعنى اوست كه در ميان اميين، رسولى از خود آنان برانگيخت كه آياتش را برآنان تلاوت مى كند و آنان را تزكيه مى نمايد و كتاب و حكمت مى آموزد .
همانگونه كه در قرآن به كرات در مورد تعليم و تربيت تأكيد شده است و هچنان رسولان خدا و بخصوص حضرت محمد ص با پيروى از قرآن، فراگيرى علم و دانش را بر هر مرد و زن مسلمان فرض دانسته و همچنان گفته است كه : ” ز گهواره تا گور دانش بجو ” .
خوشبختانه بنياد جهانى هزاره در سال ۱۴۰۰ دو پروژه مهم « مكتب تبسم » و « نانوائى تبسم » را ايجاد كرد كه بحمدالله فعاليت اين دو پروژه با موفقيت جريان دارد . پروژهءمكتب تبسم كه يكى از پروژه هاى اساسى و مهم بنياد است که در سال ۱۴۰۰ هجری شمسى ایجاد شده که در حال رشد و توسعه میباشد،‌ یعنی درسال گذشته مكتب تبسم در حدود ( ١٠٠ ) طفل از خانواده های شهدا، مساكين و مستضعفينِ محروم از مكتب را تحت حمايت قرارداده و در سال جديد تعليمى، مكتب تبسم از اصول صنفی به دورهء ابتدائیه ارتقا نموده و ( ٢٠٠ ) شاگردِ محروم از مکتب را تحت حمايت خود قرار داده است .
من، به حیث مسؤل عموی بنیاد، از همه اعضاى رهبرى، مسؤلين نمايندگى ها، مسؤلین و معلمین مکتب تبسم و همه اعضاى بنياد جهانى هزاره كه درسال ۱۴۰۰ هجری شمسی زحمات بسیار کشیدند و دو پروژهء بسیار مهم ( مکتب تبسم وسه باب نانوائی تبسم که در این شرایط سخت و دشوار اقتصادی روزانه چندین هزار نان بصورت رایگان به محروم ترین و مستضعف ترین خانواده ها توزیع میکند ) از موفقیت ودست آورد های بنیاد در سال ۱۴۰۰ هجری شمسی بوده و با موفقیت ادامه دارد، تشکرمیکنم و همچنان از تمام سخاوتمندانِ با همت و مؤسسهء خیریهء اسلان و مؤسسهءفرهنگی جیلان آسترلیأ كه در تمويل اين پروژه ها كمك كرده و ميكنند، اظهار سپاس و قدردانى مينماییم .
سخنانم را با این دو مصراع شعر خاتمه میدهم :
توانا بود هر که دانا بود زدانش دل پیر برنا بود
و یا :
درخت تو گر بار دانش بگیرد به زیر آوری چرخ نیلوفری را
تشکر از همهء شما عزیزان،
صحتمند و موفق باشید
الحاج فیضی
مسؤل عمومی بنیاد هزاره
۲۰۲۲ / ۲۷ / ۰۳
…………………………………………
« منابع و مأخـــذ »
۱- قرآن،
۲ – عبدالعظیم کریمی : کارکرد نظام آموزش و پرورش در تعلیم و تربیت اجتماعی کودکان،
۳ – علی میرزا بیگی : نقش نیازهای روانی در بهداشت روانی و
آموزش و پرورش،
۴ – حسن ملکی : شناخت هدفهای اساسی تعلیم و تربیت
۵ – دکتر علی شریعتی .
۶ – فلسفه تعليم و تربيت … .